मस्तिष्क पलायनको (Brain Drain) प्रभाव: नेपाली अर्थतन्त्रमा राम्रो र नराम्रो पक्षहरू

 

नेपालको वर्तमान सामाजिक-आर्थिक परिवेशमा मस्तिष्क पलायन (Brain Drain) एउटा गम्भीर चुनौतीको रूपमा देखा परेको छ। यो प्रक्रिया विशेष गरी शिक्षित र दक्ष जनशक्ति विदेश जाने क्रमसँग सम्बन्धित छ, जसले नेपाललाई विभिन्न तवरले प्रभावित गरेको छ। यस लेखमा, हामी मस्तिष्क पलायनले नेपाली अर्थतन्त्रमा पार्ने राम्रो र नराम्रो प्रभावहरूलाई विश्लेषण गर्नेछौं।

सकारात्मक प्रभावहरू:

१. विदेशी मुद्रा आप्रवाह:

मस्तिष्क पलायनले नेपालको अर्थतन्त्रमा ठूलो मात्रामा विदेशी मुद्रा भित्र्याउने स्रोतको रूपमा काम गरेको छ। शिक्षित तथा दक्ष जनशक्ति विदेश गएर रोजगार पाउँदा उनीहरूले आफ्नो आयको ठूलो अंश नेपालमा पठाउँछन्। यसरी प्राप्त हुने रेमिट्यान्सले नेपालको अर्थतन्त्रलाई टेवा पुर्याउँछ। विशेष गरी ग्रामीण भेगमा रहेका परिवारहरूको आर्थिक स्थितिमा सुधार ल्याउन रेमिट्यान्सले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसले नेपाली बैंकिङ प्रणालीमा तरलता बढाउँछ, जसले देशभित्रका लगानी र विकासका परियोजनाहरूमा सहयोग पुर्याउँछ।

२. प्रविधि र ज्ञान हस्तान्तरण: 

विदेशमा गएर काम गरेका नेपालीहरूले आधुनिक प्रविधि र नवीनतम ज्ञान हासिल गर्ने अवसर पाउँछन्। यदि ती व्यक्तिहरू नेपाल फर्कन्छन् भने, उनीहरूले सिकेका सीप र प्रविधिलाई देशको विकासमा लगाउन सक्छन्। यसले नेपालमा नयाँ उद्योगहरूको स्थापना, व्यापार विस्तार, र समग्र उत्पादकत्वमा वृद्धि गर्न सक्छ। प्रविधिको हस्तान्तरणले देशको प्रतिस्पर्धात्मक क्षमतालाई पनि बढाउँछ, जसले अर्थतन्त्रलाई दीर्घकालीन रूपमा मजबुत बनाउँछ।

३.

  व्यावसायिक सम्बन्ध र नेटवर्किङ: विदेशमा काम गर्ने नेपालीहरूले विभिन्न व्यावसायिक सम्बन्ध र नेटवर्कहरू निर्माण गर्न सक्छन्। यसले नेपालमा व्यापार, लगानी, र साझेदारीका अवसरहरू सृजना गर्न मद्दत गर्छ। अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारीहरू र विदेशी लगानीले नेपालमा नयाँ परियोजनाहरूको विकासलाई प्रोत्साहन गर्न सक्छ, जसले रोजगारी सिर्जना र आर्थिक वृद्धिमा टेवा पुर्याउँछ।

नकारात्मक प्रभावहरू:

१. सीप र दक्षताको अभाव: 

नेपालबाट दक्ष जनशक्ति पलायन हुँदा देशभित्रका उद्योगहरूमा सीपयुक्त जनशक्तिको कमी हुन जान्छ। विशेष गरी स्वास्थ्य, शिक्षा, र प्रविधि क्षेत्रमा दक्ष जनशक्तिको अभावले सेवा स्तरमा गिरावट ल्याउँछ। यसले उत्पादनशिलता र गुणस्तरमा नकारात्मक असर पार्छ, जसले दीर्घकालीन आर्थिक विकासमा अवरोध निम्त्याउँछ।

२. रोजगारी सृजनामा अवरोध: 

दक्ष जनशक्ति विदेश पलायन हुँदा देशभित्रका उद्योगहरूमा रोजगारी सिर्जना गर्न कठिनाइ उत्पन्न हुन्छ। जब युवा, शिक्षित, र दक्ष जनशक्ति देश छोड्छन्, तब देशभित्र नयाँ उद्यमहरू र नवाचारका अवसरहरू कम हुन्छन्। यसले देशको आन्तरिक बजारलाई कमजोर बनाउँछ र आर्थिक विविधीकरणमा अवरोध खडा गर्छ।

३. सामाजिक संरचना र मानसिकतामा असर: 

मस्तिष्क पलायनले समाजको संरचना र जनमानसमा नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ। जब दक्ष जनशक्ति विदेश जान्छन्, तब उनीहरूका परिवार, समुदाय, र देशले सामाजिक रूपमा क्षति व्यहोर्नु पर्छ। यसले पारिवारिक विखण्डन, समाजमा असन्तुलन, र युवाहरूमा निराशा र पलायनवादी मानसिकता फैलन सक्छ। यसका साथै, देशको विकासमा योगदान गर्नसक्ने मानवीय संसाधनको ह्रास हुन जान्छ, जसले सामाजिक पूँजीलाई कमजोर बनाउँछ।

४. विकास परियोजनामा प्रभाव: 

दक्ष जनशक्तिको अभावले विकास परियोजनाहरूलाई समयमा सम्पन्न गर्न कठिनाइ उत्पन्न गर्छ। ठूला पूर्वाधार परियोजनाहरूमा दक्षता र व्यवस्थापनको अभावले गर्दा समयमै आयोजना सम्पन्न नहुन सक्छ। यसले परियोजनाको लागत वृद्धि गराउँछ र आर्थिक लाभलाई घटाउँछ। परिणामस्वरूप, मुलुकको समग्र विकास र आर्थिक स्थायित्वमा नकारात्मक असर पर्छ।

निष्कर्ष:

मस्तिष्क पलायनले नेपाली अर्थतन्त्रमा दुबै राम्रा र नराम्रा प्रभावहरू पारिरहेको छ। विदेशी मुद्रा आप्रवाह, प्रविधि र ज्ञान हस्तान्तरण जस्ता सकारात्मक पक्षहरूले नेपाललाई अल्पकालीन राहत दिने काम गरेको भए पनि दीर्घकालीन रूपमा देशको विकास र स्थायित्वका लागि मस्तिष्क पलायनले गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ। दक्ष जनशक्तिको अभावले देशभित्रको उत्पादनशिलता, रोजगारी सिर्जना, र सामाजिक संरचनामा नकारात्मक असर पार्न सक्छ। त्यसैले, मस्तिष्क पलायनलाई न्यूनिकरण गर्ने दीर्घकालीन नीति र कार्यक्रमहरू निर्माण गर्न आवश्यक छ। साथै, विदेशमा काम गरिरहेका दक्ष जनशक्तिलाई स्वदेश फिर्ता गरी देशको विकासमा लगाउन प्रेरित गर्नुपर्छ, जसले नेपाललाई दीर्घकालीन रूपमा आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न मद्दत पुर्याउँछ।